Kî-khá ê Axolotl
作者：陳雷
（本文是漢羅合用kap全羅馬字一段一段對照）
你kám bat聽過Axolotl chit个動物ê名？若是m̄ bat也無奇怪。因為伊teh-beh絕種，是上嚴重危機ê動物。
Lí kám bat thiaⁿ-kòe Axolotl chit ê tōng-bu̍t ê miâ? Nā-sī m̄ bat iā bô kî-koài. In-ūi i teh-beh choa̍t-chéng, sī siōng giâm-tiōng gûi-ki ê tōng-bu̍t.
Axolotl chit-má單單生tī墨西哥ê Mexico州、Puebla州kap Michoacan州。因為生態環境消失，汙染，全世界野生--ê可能賰無一、兩百隻。M̄-kú伊實在是一種真獨一、稀罕奇巧ê動物。
Axolotl chit-má tan-tan seⁿ tī Be̍k-se-ko ê Maxico chiu, Poebla chiu kap Michoacan chiu. In-ūi seⁿ-thài khoân-kéng siau-sit, u-jiám, choân sè-kài iá-seng--ê khó-lêng chhun bô chi̍t, nn̄g-pah chiah. M̄-kú i si̍t-chāi sī 1 chióng chin to̍k-it, hi-hán kî-khá ê tōng-bu̍t.
Kap水雞仝款屬tī兩棲動物。細隻水蛆期（larva）蹛tī水--裡。生做真kok-pih、古錐、大粒頭、細蕊目睭，有三對鰓生tī頭殼頂。親像頭殼發樹仔。遇著環境適當ê時，脫變成年（adult），頭鰓無--去，生跤peh起來陸地生湠。
Kap chúi-ke kāng-khoán sio̍k tī lióng-chhe tōng-bu̍t. Sè-chiah chúi-chhu-kî (larva) tòa tī chúi--nih. Seⁿ-chò chin kok-pih, kó͘-chui, tōa-lia̍p-thâu, sè-lúi ba̍k-chiu, ū 3 tùi chhi seⁿ tī thâu-khak-téng. Chhin-chhiūⁿ thâu-khak hoat chhiū-á. Gū-tio̍h khoân-kéng sek-tong ê sî, thoat-piàn sêng-liân (adult), thâu-chhi bô--khì, seⁿ kha peh khí-lâi lio̍k-tē seⁿ-thòaⁿ.
伊有幾項生物界真獨一奇巧ê特點：第一，伊ê器官有真強ê再生能力。跤、尾斷--去ē koh生新--ê，有時斷一肢生兩肢。甚至目睭、半个面、小部份ê腦mā ē koh生，回復功能。第二，伊bē生癌，到taⁿ iáu無發現生癌ê例。第三，伊ē接受別隻Axolotl ê器官移栽，bē排thiat。第四，伊ē-tàng永遠青春做水蛆，m̄免成年。另外心適ê所在，親像伊ê胚胎期大koh通光，真容易觀察研究，親像伊ê遺傳核酸鹹性單位（nucleic acid base pair）是人ê十倍種種。
I ū kúi hāng seng-bu̍t-kài chin to̍k-it kî-khá ê te̍k-tiám: tē-1, i ê khì-koan ū chin kiông ê chài-seng lêng-le̍k. Kha, bóe tn̄g--khì ē koh seⁿ sin--ê. Ū-sî tn̄g 1 ki seⁿ 2 ki. Sīm-chì ba̍k-chiu, pòaⁿ ê bīn, sió-pō͘-hūn ê náu mā ē koh seⁿ, hôe-ho̍k kong-lêng. Tē-2, i bē seⁿ gâm, kàu-taⁿ iáu bô hoat-hiān seⁿ gâm ê lē. Tē-3, i ē chiap-siū pa̍t-chiah Axolotl ê khì-koan î-chai, bē pâi-thiat. Tē-4, i ē-tàng éng-oán chheng-chhun chò chúi-chhu, m̄-bián sêng-liân. Lēng-gōa sim-sek ê só͘-chāi, chhin-chhiūⁿ i ê phoe-thai-kî tōa koh thang-kng, chin iông-ī koan-chhat gián-kiù, chhin-chhiūⁿ i ê ûi-thoân hu̍t-sng kiâm-sèng tan-ūi (nucleic acid base pair) sī lâng ê 10 pōe chióng-chióng.
因為chia-ê特徵牽涉著生物、醫學真根本ê問題，再生、免疫、生癌、器官移栽、老化。若是ē-tàng了解chia-ê代誌，人或者就ē-tàng永遠勇健青春。所以伊變做科學研究ê寶，實在是生物演化ê奇蹟。Chit个小小奇巧ê生物hō͘ lán教示，鼓舞lán來保護--伊，保護chit个地球ê環境。
In-ūi chia-ê te̍k-teng khan-sia̍p-tio̍h seng-bu̍t, i-ha̍k chin kin-pún ê būn-tê, chài-seng, bián-e̍k, seⁿ gâm, khì-koan î-chai, ló-hòa. Nā-sī ē-tàng liáu-kái chia-ê tāi-chì, lâng he̍k-chiá tō ē-tàng éng-oán ióng-kiāⁿ chheng-chhun. Só͘-í i piàn-chò kho-ha̍k gián-kiù ê pó. Si̍t-chāi sī seng-bu̍t ián-hòa ê kî-chek. Chit ê sió-sió kî-khá ê seng-bu̍t hō͘ lán kà-sī, kó͘-bú lán lâi pó-hō͘--i, pó-hō͘ chit ê tē-kiû ê khoân-kéng.
