Siáⁿ-mi̍h!? Toan-ngó͘-cheh ê Goân-thâu sī Oa̍t-lâm

啥mi̍h！？端午節ê源頭是越南

作者：Chiúⁿ Ûi-bûn（台羅會會員）

本專欄「台羅會交流道」ê稿由台灣羅馬字協會提供kap校對，編輯部無koh做文字編輯。

Oa̍t-lâm lâm-pō͘ thoân-thóng îⁿ thiāu-á hêng ê chàng (Tô͘-phìⁿ lâi-goân: chok-chiá thê-kiong)

Oa̍t-lâm lâm-pō͘ ê tiⁿ-chàng (Tô͘-phìⁿ lâi-goân: chok-chiá thê-kiong)

Chin chē lâng lóng kiò-sī Toan-ngó͘-cheh (Bah-chàng-cheh) ê goân-thâu sī ùi Chi-ná lâi, kî-si̍t Toan-ngó͘-cheh siōng chá sī goân-chū lâm-hng ê Pah-Oa̍t (百越) bîn-cho̍k. Oa̍t-lâm tio̍h sī bo̍k-chêng î-it ū to̍k-li̍p kok-ka tē-ūi ê Pah-Oa̍t bîn-cho̍k āu-tāi. In-ūi án-ne, lán thèng-hó kóng Oa̍t-lâm sī Toan-ngó͘-cheh ê goân-sú khí-goân-kok mā bô chhiau-kòe.

Kó͘-tāi Chi-ná sī ùi pak-pêng N̂g-hô liû-he̍k khí-goân ê Hôa-hā bîn-cho̍k. Tng Hôa-hā bîn-cho̍k chiap-chhiok tio̍h lâm-hng ê Pah-Oa̍t bîn-cho̍k liáu-āu, chiong lâm-hng ê Toan-ngó͘-cheh bîn-sio̍k thoân tńg-khì pak-hng, Hôa-hā bîn-cho̍k chiah khai-sí ū Toan-ngó͘-cheh ê hong-sio̍k. Tī āu--lâi ê le̍k-sú hoat-tián lāi-té, Hôa-hā bîn-cho̍k ta̍uh-ta̍uh ǹg lâm-hng cheng-chiàn kiam siau-bia̍t ia̍h-sī tông-hòa kok Pah-Oa̍t bîn-cho̍k. In-ūi tāi-to-sò͘ ê Pah-Oa̍t bîn-cho̍k í-keng hông siau-bia̍t ia̍h-sī tông-hòa, chū án-ne lâi sit-khì Toan-ngó͘-cheh ê kái-soeh-koân. Koh in-ūi ùi pak-pêng lâi ê Hôa-hā bîn-cho̍k í-keng chiàm-niá tāi-to-sò͘ Pah-Oa̍t bîn-cho̍k ê léng-thó͘, só͘-í chō-sêng tong-tāi Chi-ná-lâng lâi gō͘-hōe Toan-ngó͘-cheh goân-chū in Chi-ná ka-tī pún-sin. Ka-chài, ū Pah-Oa̍t koan-tiám ê Toan-ngó͘-cheh goân-thâu iáu-koh pó-liû tī tong-tāi ê Oa̍t-lâm.

Oa̍t-lâm pak-pō͘ thoân-thóng sù-hong-hêng ê chàng (Tô͘-phìⁿ lâi-goân: chok-chiá thê-kiong)

Hiông-ông chè-tián oa̍h-tāng hiān-tiûⁿ sī-hoān pau sù-hong-hêng chàng.
(Tô͘-phìⁿ lâi-goân: chok-chiá thê-kiong)

Oa̍t-lâm Ô͘-chì-bêng-chhī Kok-ka Tāi-ha̍k bûn-hòa ha̍k-hē ê Tân Gio̍k-thiam kàu-siū tī i chhut-miâ ê tù-chok "TÌM VỀ BẢN SẮC VĂN HOÁ VIỆT NAM" (CHÁU-CHHŌE OA̍T-LÂM BÛN-HÒA PÚN-SEK) lāi-té tio̍h ū kóng tio̍h án-ne ê Pah-Oa̍t koan-tiám (Goân-tù Oa̍t-bûn pán tī 1996 nî chhut-pán, 2019 nî 9--goe̍h Sêng-tāi Oa̍t-lâm Gián-kiú Tiōng-sim àn-sǹg chhek-ōe tī Tâi-oân chhut-pán tiong-e̍k-pún). Tân Gio̍k-thiam kàu-siū tī chheh lāi siá--tio̍h "5 goe̍h 5 ji̍t cheh, kiò-chò Toan-ngó͘-cheh. Chin chē lâng gō͘-kái chit-ê cheh ùi Chi-ná lâi, kî-si̍t che sī lâm-hng Pah-oa̍t-lâng ê cheh-ji̍t".

Tân Gio̍k-thiam kàu-siū kái-soeh, lâm-hng chit-ê só͘-chāi khah sio-joa̍h, chit-ê cheh-ji̍t tio̍h-sī ūi-tio̍h beh kì-liām chi̍t-nî lāi-té siōng-kài joa̍h ê sî-kan-tiám. Kó͘-chá sî Oa̍t-lâm-gí lāi-té ê "tháng Một" (jī-bīn siōng sī "it" goe̍h) sī kí kū-le̍k ê 11 goe̍h, in-ūi hit sî iōng 11 goe̍h chò nî-chhe. Múi 1 kó goe̍h ê chhe 2 tio̍h sī goe̍h-chhe, kiò chò "tháng  lui, ngày tiến" (thè-goe̍h, chìn-goe̍h). Kan-taⁿ iōng ùi 11 goe̍h khai-sí ê chit-chióng le̍k-hoat, 5 goe̍h chhe 5 Toan-ngó͘-cheh chiah ū chèng-khak ê ì-gī, tio̍h-sī kí nî-hūn chiàⁿ-tiong ê hit chi̍t-kang (siōng kài joa̍h ê ji̍t-chì). In-ūi chit-ê sî-kan ê thiⁿ-khì siōng-kài sio-joa̍h, chin kán-tan tio̍h ē phòa-pēⁿ chō-sêng thoân-jiám-pēⁿ sio òe, Oa̍t-lâm-lâng koh kā 5 goe̍h chhe 5 kiò-chò thāu-thâng-cheh. Tī 5 goe̍h chhe 5 chit chi̍t-kang, Oa̍t-lâm-lâng thàu-chá lim chu̍t-bí-chiú, chia̍h sng-kó lâi kā sin-thé lāi ê kià-seng-thâng thâi--sí. Án-ne í-gōa, chit chi̍t-kang Oa̍t-lâm-lâng koh ē iōng io̍h-hio̍h boah tī chéng-kah lâi pó-hō͘ kap bí-hòa chéng-kah, pēng-chhiáⁿ tī Toan-ngó͘ thàu-tiong-tàu iûⁿ-khì siōng iāng ê sî-chūn khì bán io̍h-hio̍h, jiân-āu chiong io̍h-hio̍h pha̍k ta chò bī-lâi chi̍t-nî beh iōng ê io̍h-á.

Tong-tāi Oa̍t-lâm-lâng kòe Toan-ngó͘ ê khì-hun lú lâi lú po̍h, bô-chhiūⁿ Tâi-oân ia̍h-sī Chi-ná. Lâm-pō͘ Hôa-jîn koh ū î-chhî Chi-ná-sek ê Toan-ngó͘-cheh hong-sio̍k si̍p-koàn. In-ūi Oa̍t-lâm Hôa-jîn kan-taⁿ chiàm choân-kok jîn-kháu ê 1%, chit-ê hong-sio̍k si̍p-koàn tùi Oa̍t-lâm choân-kok lâi kóng éng-hióng chin iú-hān.

Sū-si̍t siōng, múi chi̍t-ê tùi Toan-ngó͘-cheh ê thoân-soat, sī-m̄-sī ài chia̍h chàng kap kò liông-chûn ê koàn-sì lóng bô-kâng-khoán. Toan-ngó͘-cheh chia̍h chàng kan-taⁿ sī tong-tāi Chi-ná-lâng ê si̍p-koàn niā. Kā Toan-ngó͘-cheh tòng-chò si-jîn-cheh, koh-khah sī 1939 nî Tiōng-khèng bûn-gē-kài khòng-te̍k hōe-gī tēng-iōng chit-kang lâi kì-liām Khut-goân (Kin-kù Kàu-io̍k-pō͘ kok-gí sû-tián ê kái-soeh), chioh che iōng lâi thê-seng Chi-ná jîn-bîn ê ài kok ì-sek. Ū bē chió lâng kā Khut-goân kap Chi-ná bîn-cho̍k chú-gī liân-kiat chò-hóe, kî-si̍t lóng-sī chi̍t-chióng niú-khiok le̍k-sú sū-si̍t ê tong-tāi sióng-siōng niā-niā. Khut-goân sī Chhó͘-kok-lâng, i chú-tiuⁿ Chhó͘-kok to̍k-li̍p koh kī-choa̍t Chîn-kok ê pēng-thun. Khut-goân sī kī-choa̍t hō͘ lâng tōa-it-thóng ê lâng, ná-ē soah piàn chò thóng-it Tiong-hôa bîn-cho̍k ê tāi-giân-jîn?

Tī Oa̍t-lâm, Toan-ngó͘-cheh pēng bô chia̍h chàng ê koàn-sì. Chàng tian-tò sī Oa̍t-lâm-lâng kòe kū-le̍k-nî ê te̍k-sek liāu-lí, chi̍t-ê goân-chū Hiông-ông (雄王) ê thoân-soat.

Hiông-ông sī Oa̍t-lâm thoân-soat lāi-té ê sian-chó͘. Bó͘ chi̍t-kang, Hiông-ông tiàu-chi̍p i choân-pō͘ ê hāu-seⁿ piáu-sī siáⁿ lâng ē-tàng tī nî-té chìn-chêng chah tin-kî pó-bu̍t tńg--lâi bé-siu Hiông-ông ê sim, tio̍h ē chiong ông-ui thoân hō͘--ī. Sòa--lo̍h-lâi in hāu-seⁿ tio̍h sì-kè cháu-chông cháu-chhōe pó-bu̍t. Chòe-āu, Hiông-ông kéng tē 18 ūi hāu-seⁿ chah tńg-lâi ê tin-pó: siōng-teng thiⁿ îⁿ tē png ê chàng. Goân-lâi, Hiông-ông ê tē 18 ê hāu-seⁿ iōng chu̍t-bí kap pa-chio-hio̍h chò png kap îⁿ ê 2 chióng chàng. Îⁿ siōng-teng thiⁿ, png (chiàⁿ-sù-hong) tāi-piáu tē, piáu-sī thiⁿ-tē ióng-io̍k chiòng-seng, kiáⁿ-jî iōng chàng lâi pò-tap pē-bú ê un-chêng. Hiông-ông hui-siông hoaⁿ-hí, tio̍h chiong ông-ūi thoân hō͘ chit-ūi ū tì-hūi ê tē 18 ūi ông-chú.

Oa̍t-lâm kū-le̍k kòe-nî (Chiaⁿ--goe̍h chhe 1) ê sî iû-goân iáu-koh pó-liû chia̍h chàng ê hong-sio̍k si̍p-koàn. Pak-pō͘-lâng khah koàn-sì chia̍h chiàⁿ-sù-hong ê chàng (Oa̍t-lâm-ōe hō chò "Bánh chưng"), lâm-pō͘-lâng koàn-sì chia̍h îⁿ thiāu-á hêng ê chàng (lâm-pō͘ kiò-chò "Bánh tét"). Oa̍t-lâm ê thoân-thóng chàng thong-siông chhùn-chhiò pí Tâi-oân-chàng khah tōa. Jî-chhiáⁿ lāi-té pau ê āⁿ í pûi-ti-bah kap tāu-se ûi-chú, ài khǹg tī chúi lāi-té sa̍h 10 kúi tiám-cheng chiah thang oân-sêng. Thoân-thóng siōng png-hêng chàng kan-taⁿ ū kiâm ê kháu-bī chi̍t-chióng. Îⁿ thiāu-á hêng ê chàng ē ū kiâm kap tiⁿ 2 chióng, tiⁿ--ê lāi-té pau kin-chio. Oa̍t-lâm-chàng in-ūi chhùn-chhiò khah tōa, thong-siông ē seng chhiat iù liáu-āu chiah chia̍h. Jî-chhiáⁿ Oa̍t-lâm-lâng it-poaⁿ bô teh iōng to-á chhiat, sī iōng iù-sòaⁿ lâi chhiat chàng.

Lēng-gōa, in-ūi siū-tio̍h tong-tāi Sài Gòn hôa-jîn chia̍h-si̍t ê éng-hióng, lâm-pō͘ Oa̍t-lâm-lâng mā ū lūi-sū Tâi-oân saⁿ-kak gōa-hêng ê chàng, Oa̍t-lâm-ōe hō-chò "Bánh ú". Tān-sī Bánh ú sī iōng pa-chio-hio̍h, m̄-sī iōng tek-hio̍h lâi pau. Bánh ú ê kháu-bī hun-chò kiâm kap tiⁿ 2 chióng. Án-ne í-gōa, Oa̍t-lâm lâm-pō͘ mā ū lūi-sū Tâi-oân ê tiⁿ-chàng (chèng-khak lâi kóng eng-kai sī kiⁿ-chàng), hō-chò "Bánh ú lá tro". Oa̍t-lâm tiⁿ-chàng mā-sī iōng tek-hio̍h pau, koh hun-chò 2 chióng, tē 1 chióng kap Tâi-oân tiⁿ-chàng chha-put-to, chàng pún-sin bô tiⁿ-bī, ài ùn thn̂g-chiuⁿ ia̍h-sī phang-bi̍t chò-hóe chia̍h. Tē 2 chióng pún-sin tio̍h ū tiⁿ-bī, lāi āⁿ sī le̍k-tāu-se. Kok-ūi tha̍k-chiá nā kàu Oa̍t-lâm chhit-thô, ē-tàng lâi chhì khòaⁿ māi Oa̍t-lâm chàng kap Tâi-oân chàng ê chha-pia̍t tī tó-ūi. 

#台羅會交流道 專欄，本文使用白話字。

台文通訊BONG報328期，2021年7月出刊。

台灣羅馬字協會

（簡稱「台羅會」）簡介：

2001年成立，宗旨：

(1)推行台灣羅馬字ê研究kap普遍化。

(2)追認台灣羅馬字kap台灣話ê法定地位。

(3)要求政府實施公平正義ê多語文政策。

(4)建設多元、開放、互相尊重ê台灣文化。

E-mail：tlhemail@gmail.com    

網站http://www.tlh.org.tw

歡迎捐款贊助　#李江却台語文教基金會　（捐款thang抵稅，匯款了後請通知02-23112199）

線上捐款(定期定額) https://ppt.cc/fF5bhx

線上捐款(單筆) https://ppt.cc/fcycox

有固定的長期捐款， 讓更多的台語文相關計畫可以穩定的推行，感謝逐家。

郵政劃撥：19021486
戶名：財團法人李江却台語文教基金會
電匯：123-20-050514-2
華南銀行士林分行活儲
戶名：財團法人李江却台語文教基金會

李江却台語文教基金會需要你ê定期捐款，逐個月捐助NT$200以上，lán做伙來推動復振台灣語文ê事工，歡迎利用劃撥、電匯、信用卡、郵局『存簿儲金自動轉帳』扣款iah是線頂捐款、現金贊助。

◎逐個月贊助本會（台文通訊BONG報發行單位）NT$200（iah是逐冬NT$2,400）以上，做伙支持基金會事工kap雜誌編印發行費用。歡迎利用郵局劃撥、信用卡（寫捐款單）、線頂捐款、現金贊助、銀行/ATM轉帳（轉帳了後請通知）、支票、郵局戶頭自動轉帳扣繳（寫授權書），捐款收據ē-tàng做『列舉扣除額』抵稅ê用途。