◎Chiúⁿ Ûi-bûn
Tâi-oân tī 20 sè-kí chìn-chêng, sui-jiân í-keng ū í Lô-má-jī su-siá ê Tâi-gí Pe̍h-oē-jī ê chhut-hiān, m̄-koh sú-iōng-chiá chú-iàu kio̍k-hān tī kàu-hōe--lìn. It-poaⁿ ê tha̍k-chheh-lâng iáu sī í Hàn-jī bûn-giân-bûn ûi chú-liû ê hiān-siōng, ài kàu Ji̍t-pún thóng-tī Tâi-oân í-āu chiah khai-sí ta̍uh-ta̍uh-á kái-piàn. Ah chit hāng kái-piàn tī Tâi-oân Bûn-hoà Hia̍p-hōe só͘ ín-khí ê sin kū bûn-ha̍k lūn-chiàn liáu koh-khah bêng-hián. Chú-tiuⁿ sin bûn-ha̍k--ê jīn-ûi, thoân-thóng bûn-giân-bûn ê su-siá hong-sek eng-kai kái-piàn chò Pe̍h-ōe-bûn, chiah tòe ē-tio̍h sî-tāi tiâu-liû thang hong-piān phó͘-ki̍p kàu-io̍k. Chit khoán chú-tiuⁿ sûi tit-tio̍h tong-sî tōa-to-sò͘ lâng ê hôe-hióng kap jīn-tông. M̄-koh, sī beh iōng tó chi̍t khóan Pe̍h-ōe-bûn--leh? Tong-sî Tâi-oân hō͘ Ji̍t-pún thóng-tī, ha̍k-hāu kàu-io̍k sī í Ji̍t-bûn ûi-chú. Chhái-iōng Ji̍t-bûn ū i ê lī-piān, m̄-koh ûi-hoán Tâi-oân-lâng bîn-cho̍k cheng-sîn. In-ūi án-ne, ū lâng chú-tiuⁿ iōng Tiong-kok Pe̍h-ōe-bûn, chhiūⁿ kóng Tiuⁿ Ngó͘-kun, Liāu Io̍k-bûn téng lâng. Mā ū chú-tiuⁿ iōng Tâi-oân-ōe-bûn--ê, chhiūⁿ N̂g Chio̍h-hui, Koeh Chhiu-seng. Chú-tiuⁿ iōng Tâi-oân-ōe-bûn--ê chú-iàu sī Hàn-jī-phài, chió-sò͘ chú-tiuⁿ iōng Lô-má-jī, chhiūⁿ Chhòa Pôe-hoé.
Chhòa Pôe-hóe sī Ji̍t-pún sî-tāi chhui-sak Tâi-gí Lô-má-jī ê tiōng-iàu jîn-bu̍t. In-ūi i ê koan-hē hō͘ kàu-hōe í-gōa ê Tâi-oân-lâng khai-sí jīn-chin su-khó iōng Lô-má-jī su-siá Tâi-gí-bûn ê gī-tê. Sui-bóng hit tong-sî ê sêng-kó iú-hān, m̄-koh i ê Tâi-gí-bûn tù-chok kap si̍t-chiān tùi chiàn-āu 1990 nî-tāi í-lâi ê Tâi-gí-bûn ūn-tōng iáu-sī ū bē-sè ê éng-hióng. Sui-jiân sī án-ne, āu-lâng tùi i ê gián-kiù soah siong-tùi ke chin-chió. Chhòa Pôe-hóe chū 1889 nî chhut-sì kàu kah 1983 nî kòe-sin, lóng-chóng keng-kòe Chheng-kok, Ji̍t-pún kap Tiong-kok 3 ê kai-tōaⁿ ê si̍t-bîn thóng-tī. Sui-bóng Chhòa Pôe-hóe tī 1946 nî ka-ji̍p Tiong-kok kok-bîn-tóng, tì-sú bē-chió Tâi-oân-phài chèng-tī ūn-tōng jîn-bu̍t tùi i bē liōng-kái, m̄-koh i tùi Tâi-gí-bûn kàu-io̍k ê koan-sim sī it-seng bô piàn. I tùi Tâi-gí-bûn su-siá ê chú-tiuⁿ, nā chiū bûn-jī lâi kóng, tú-hó ē-sái hun-chò 3 ê kai-tōaⁿ: Tē-it, 1914-1930 nî ê Lô-má-sek Pe̍h-ōe-jī; Tē-jī, 1931-1937 nî ê ka-na sek Tâi-oân Pe̍h-ōe-jī; tē-saⁿ, 1948-1983 nî ê ㄅㄆㄇ chù-im-hû-hō sek Tâi-oân bân-lâm Pe̍h-ōe-jī.
Nā lūn-chin lâi khòaⁿ Chhòa Pôe-hóe tī Ji̍t-pún sî-tāi só͘ chhui-sak ê Pe̍h-ōe-jī, bô-lūn sī Lô-má-jī sek ā-sī Khá-nah sek, lóng bô sǹg sī oân-sêng. Sui-bóng sī án-ne, i it-seng tùi Pe̍h-ōe-jī kàu-io̍k ê kian-chhî, chhiūⁿ kóng kàu kah 80 hòe--ah i iáu teh pian Kok-gí Bân-lâm-gí tuì-chiàu siông-iōng sû-tián, chit khoán tuì Tâi-oân bó-gí tiong-sêng kap thiàⁿ-thàng ê sim, hō͘ lâng khòaⁿ tio̍h ē kám-tōng.
Lán nā hoan-thâu khòaⁿ Chhòa Pôe-hóe tī Ji̍t-pún sî-tāi ê Pe̍h-ōe-jī chì-gia̍p, tāi-khài ū chit koá te̍k-tiám:
Tē-it, Chhòa Pôe-hóe hoán-tuì kiông-chè thóng-it gí-giân, hoán-tuì í kok-gí (Ji̍t-gí) chiâⁿ-chò hō͘ Tâi-oân-lâng su-sióng Ji̍t-pún-hòa ê uî-it chhiú-tōaⁿ. I khiā tī iōng tāi-chiòng gí-giân lâi phó͘-ki̍p kàu-io̍k ê kak-tō͘ chú-tiuⁿ Tâi-gí-bûn kàu-io̍k, m̄-koh i mā bô hoán-tuì sú-iōng kok-gí. I jīn-uî siāng-sî chhui-sak sī bô chhiong-thu̍t--ê.
Tē-jī, Chhòa Pôe-hóe ê Pe̍h-ōe-jī ūn-tōng chhiú-lō͘ lóng khah un-hô, oan-khiau, kiâⁿ ha̍p-hoat lō͘-sòaⁿ. Chhiūⁿ kóng, i pān-lí káng-si̍p-hōe ê sî ē sū-sian sin-chhéng; mā tiōng-sī chèng-tī iû-soeh khang-khòe. Bīn-tuì kok-gí kap thóng-tī-chiá, i bô ti̍t-chiap, oân-choân hó͘ⁿ-tēng tùi-hong ê chûn-chāi pit-iàu. Pī-bián kòe-tō͘ ti̍t-chiap chhiong-thu̍t sī i chāi-lâi ê chhiú-lō͘ kap su-khó.
Tē-saⁿ, koan-hē Tâi-gí-bûn su-siá ê hong-àn, i khah chù-tiōng--ê sī án-chóaⁿ iōng Tâi-oân-lâng ê bó-gí lâi chìn-hêng siā-hōe kàu-io̍k, bûn-hòa khé-bông ê khang-khòe. Beh iōng tó chi̍t thò lâi su-siá, tùi i lâi kóng, chí-iàu kán-tan, hó o̍h, hó-siá lóng ē-sái. Só͘-í chiah ē ū lô-má sek, Khá-nah sek kapㄅㄆㄇ chù-im hû-hō sek ê ián-piàn.
Sī kóng, sī án-chóaⁿ Chhòa Pôe-hóe tī Ji̍t-pún sî-tāi phó͘-ki̍p Pe̍h-ōe-jī ê khang-khòe bô hoat-tō͘ oân-sêng? Tāi-khài ū ē-bīn chit koá goân-in:
Tē-it, in-uī Tâi-oân Chóng-tok-hú bô chi-chhî. Sui-bóng Chhòa Pôe-hóe tn̂g-kî kā Tâi-oân Chóng-tok-hú siong-koan koaⁿ-oân iû-soeh, i mā it-chài kiông-tiāu phó͘-ki̍p Pe̍h-ōe-jī sī beh phó͘-ki̍p kàu-io̍k, sàu-tû bûn-bông niâ, Chóng-tok-hú iáu sī tam-sim Pe̍h-ōe-jī ē chhiok-sêng Tâi-oân-lâng bîn-cho̍k ì-sek ê kak-chhíⁿ, só͘-í bô chi-chhî. Lán nā pí-kàu hit sî le̍k-sú pōe-kéng kap Tâi-oân chha-put-to ê Oa̍t-lâm, tō ē-tàng chheng-chhó liáu-kái thóng-tī-chiá tùi chhiok-sêng bûn-jī kái-piàn ê éng-hióng thêng-tō͘. Oa̍t-lâm ē-sái ùi Hàn-jī ōaⁿ-chò Lô-má-jī, che kap kīn-tāi Hoat-kok thóng-tī Oa̍t-lâm ū chin tōa ê koan-hē. In-uī Hoat-kok-lâng beh chhiat-tn̄g Oa̍t-lâm kap Tiong-kok chi-kan ê bûn-hòa óng-lâi, in tō siūⁿ pān-hoat iōng Oa̍t-lâm Lô-má-jī chhú-tāi ū Tiong-kok bûn-hòa tāi-piáu-sèng ê Hàn-jī. Siong-tùi Hoat-kok ê tùi Hàn-jī ū te̍k-ì, Tâi-oân Chóng-tok-hú thóng-tī Tâi-oân chho͘-kî pēng bô pâi-thek Hàn-jī, in sīm-chì koh lī-iōng Hàn-jī lâi kàng-kē Tâi-oân-lâng ê hoán-khòng ì-sek. Lán chai, ji̍t-bûn tû-liáu iōng Hàn-jī chi-gōa, mā iōng Khá-nah. In-uī Khá-nah hām Lô-má-jī kâng-khoán sī pí Hàn-jī khah kán-tan o̍h ê bûn-jī , Tâi-oân Chóng-tok tō ū lí-iû bô beh iōng Lô-má-jī.
Tē-jī, tì-sek-hūn-chú khòaⁿ-khin Lô-má-jī. Tâi-oân tī Chheng-kok thóng-tī chi-hā si̍t-si kho-kí khó-chhì, só͘-ū chò-koaⁿ--ê lóng tio̍h ha̍k-si̍p kap sú-iōng Hàn-jī. In-uī it-poaⁿ-lâng tùi chò-koaⁿ--ê he̍k-chiá tha̍k-chheh-lâng lóng chin him-siān kap chun-kèng, soah bô-hêng tiong mā tùi Hàn-jī ū chi̍t chióng chông-pài kap bê-su, ah tùi kî-tha ê bûn-jī lóng bô kā tòng-chò chèng-sek bûn-jī. Sīm-chì kā Lô-má-jī tòng-chò sī gín-á, Ki-tok-tô͘, he̍k-chiá gōa-kok-lâng chiah teh iōng ê bûn-jī. Chit khoán hiān-siōng tī Barclay bo̍k-su iōng Tâi-gí Lô-má-jī hoat-hêng Tâi-oân hú-siâⁿ kàu-hōe pò ê sî mā ū tiám --chhut-kòe. Ji̍t-pún sî-tāi hit kóa tì-sek-hūn-chú, tō sǹg sī Tâi-oân-ōe-bûn phài, mā to-sò͘ bô hoat-tō͘ thiàu-thoat Hàn-jī ê bê-su. In-ūi ū Hàn-jī, Hàn-jîn ê bê-su, kiò-sī thui-kóng Hàn-bûn chiah ē-tàng pó-chûn bîn-cho̍k cheng-sîn kap bûn-hòa thang tùi-khòng Ji̍t-pún ê tông-hòa. M̄-koh in soah bô chù-ì tio̍h Hàn-jī pháiⁿ o̍h, pháiⁿ siá, khiàm-khoat ha̍k-si̍p hāu-lu̍t ê pún-chit. Mā bô chù-ì tio̍h Hàn-jī ê Tiong-kok bûn-hòa sek-chhái.
Tē-saⁿ, Tâi-oân tāi-chiòng khòaⁿ-khin ka-tī ê pún-thó͘ gí-giân, bûn-hòa. Ji̍t-pún-lâng thóng-tī Tâi-oân ê sî, in í bûn-bêng-chiá lâi khòaⁿ-thāi “lo̍k-hō͘” ê Tâi-oân. Hit sî ê Tâi-oân iáu sī thoân-thóng hong-kiàn siā-hōe. Bīn-tùi iu-sè ê Ji̍t-pún gí-giân kap bûn-hòa, Tâi-oân-lâng soah tuì ka-tī ê gí-giân, bûn-hòa bô sìn-sim. Tâi-oân-lâng sī án-chóaⁿ ē hiah chhè, chin kín tō tùi ka-tī ê bûn-hòa bô sìn-sim? Che khó-lêng kap Tâi-oân chū-kó͘ í-lâi bô chi̍t ê hui-hông ê le̍k-sú bûn-hòa thoân-thóng ū koan-hē. Lán khòaⁿ chiu-piⁿ kok-ka ê Hân-kok kap Oa̍t-lâm, in khah chá mā hông si̍t-bîn thóng-tī. M̄-koh in-ūi kòe-khì ū to̍k-li̍p ê ông-tiâu ê le̍k-sú bûn-hòa thoân-thóng, tī 1945 nî to̍k-li̍p liáu in tō sûi hoe-ho̍k goân-lâi ê pún-thó͘ gí-bûn. Siong-tùi Oa̍t-lâm-lâng kap Hân-kok-lâng tùi bîn-cho̍k bó-gí ê kian-chhî, Tâi-oân-lâng ká-ná ū khah jio̍k. M̄-tāⁿ jīn-ûi Tâi-oân gí-bûn pí Ji̍t-pún gí-bûn khah kē-lō͘, sīm-chì ū lâng chhiūⁿ Tiuⁿ Ngó͘-kun án-ne jīn-ûi pí Tiong-kok gí-bûn koh-khah chha. In-ūi Tâi-oân-lâng tùi ka-tī ê bîn-cho̍k bó-gí bô chū-sìn, tong-jiân tō bē kám-kak Tâi-oân gí-bûn hiān-tāi-hòa, phiau-chún-hòa ê tiōng-iàu-sèng. Bô tōng-ki, chū-jiân tō bē jīn-chin khì o̍h bó-gí ê su-siá, chí-hó chioh-iōng tha-jîn ê gí-bûn. Ū lâng kóng, chioh-iōng Ji̍t-bûn he̍k-chiá Tiong-bûn sī beh “í chiap-siū chò-ûi hoán-khòng,” sī chi̍t chióng “kâng chhn̂g ī bāng” ê hoat-tō͘. Chóng--sī, thiⁿ kng--ah, kám thang koh hām te̍k-jîn khùn kāng chhn̂g?
【Chit phiⁿ bûn-chiuⁿ ùi ē-bīn chit phiⁿ lūn-bûn tiah--chhut-lâi: Chiúⁿ Ûi-bûn. 2009. Chhòa Pôe-hóe kap Tâi-oân Bûn-hòa Hia̍p-hōe. Tâi-oân hong-bu̍t kî-khan, 59(2), 41-65 ia̍h.】
（作者是成功大學台灣文學系教授，本文使用傳統白話字。）
