Tē-kiû ê tiâu-kiāⁿ
作者:陳雷
(本文是漢羅合用kap全羅馬字一段一段對照)
Chit个是上kài大ê問題,不過也上kài ē hō͘人忽略無看。因為地球ê環境真大,lán個人做ê代誌往往看bē出來即時直接ê影響。不過科學ê研究調查,證明人造ê因素已經對地球ê環境做成真傷重ê破壞。
Chit ê sī siōng kài tōa ê būn-tê, put-kò iā siōng kài ē hō͘ lâng hut-lio̍k bô-khòaⁿ. In-ūi tē-kiû ê khoân-kéng chin tōa, lán kò-jîn chò ê tāi-chì óng-óng khòaⁿ bē chhut-lâi chek-sî ti̍t-chiap ê éng-hióng. Put-kò kho-ha̍k ê gián-kiù tiâu-cha, chèng-bêng jîn-chō ê in-sò͘ í-keng tùi tē-kiû ê khoân-kéng chò-sêng chin siong-tiōng ê phò-hāi.
年歲khah大ê人比較chit-má kap in少年時ê環境,熱--人ê溫度,溪--裡ê水雞、田螺,海--裡掠ê魚,高雄ê天色……就看ē出來短短五六十冬ê變化。M̄-nā愈來愈bái,而且變bái ê速度愈緊。Chia-ê變化主要是因為人造ê地球升溫、環境汙染(海洋、溪、湖、空氣、土地ê汙染)kap自然環境ê破壞(森林、làm地、塗壤、珊瑚chiau消失)。
Nî-hòe khah tōa ê lâng pí-kàu chit-má kap in siàu-liân-sî ê khoân-kéng, joa̍h--lâng ê un-tō͘, khe--nih ê chúi-ke, chhân-lê, hái--nih lia̍h ê hî, Ko-hiông ê thiⁿ-sek.... tō khòaⁿ ē chhut-lâi té-té 5, 60 tang ê piàn-hòa. M̄-nā jú lâi jú bái, jî-chhiáⁿ piàn bái ê sok-tō͘ jú kín. Chia-ê piàn-hòa chú-iàu sī in-ūi jîn-chō ê tē-kiû seng-un, khoân-kéng u-jiám (hái-iûⁿ, khe, ô͘, khong-khì, thó͘-tē ê u-jiám) kap chū-jiân khoân-kéng ê phò-hāi (sim-lîm, làm-tē, thô͘-jióng , san-ô͘-chiau siau-sit).
為啥mi̍h有chit三項代誌發生?Tī散凶ê國家,主要是人口壓力。Tī好額國家主要是資本主義ê制度kap消費者主義(consumerism)。資本家剝削環境資源來趁錢,消費者支持資本家,浪費資源。
Ūi-siáⁿ-mi̍h ū chit 3 hāng tāi-chì hoat-seng? Tī sàn-hiong ê kok-ka, chú-iàu sī jîn-kháu ap-le̍k. Tī hó-gia̍h kok-ka chú-iàu sī chu-pún chú-gī ê chè-tō͘ kap siau-hùi-chiá chú-gī (consumerism). Chu-pún-ka pak-siah khoân-kéng chu-goân lâi thàn-chîⁿ. Siau-hùi-chiá chi-chhî chu-pún-ka, lōng-hùi chu-goân.
以上三項變化,若超過某種程度就真困難回復。科學家估計,目前ê趨勢十外冬內若無澈底改變,就ē面對地球升溫1.5度以上ê限界。地球升溫若超過某一个限界,就變做惡性循環,無法度回tńg(irreversible)。Che是地球開hō͘ lán ê條件,lán無法度改變,bē-sái超過。應當是全世界上緊急、上大ê危機。
Í-siōng 3 hāng piàn-hòa, nā chhiau-kòe bó͘ chióng thêng-tō͘ tō chin khùn-lân hôe-ho̍k. Kho-ha̍k-ka kó͘-kè, bo̍k-chêng ê chhu-sè 10 gōa tang lāi nā bô thiat-té kái-piàn, tō ē bīn-tùi tē-kiû seng-un 1.5 tō͘ í-siōng ê hān-kài. Tē-kiû seng-un nā chhiau-kòe bó͘ 1 ê hān-kài, tō piàn-chò ok-sèng sûn-hoân, bô hoat-tō͘ hôe-tńg (irreversible). Che sī tē-kiû khui hō͘ lán ê tiâu-kiāⁿ, lán bô hoat-tō͘ kái-piàn, bē-sái chhiau-kòe. Èng-tong sī choân sè-kài siōng kín-kip, siōng tōa ê gûi-ki.