我對「學習台語」ê一寡想法
作者：陳威綸 Tân Ui-Lûn
Góa tī 2019 nî chham-ka Siang-liân kàu-hōe “Tâi-gí Lô-má-jī pan” (Tân Kim-chôaⁿ lāu-su chú-chhî, 陳金泉老師), khai-sí ha̍k-si̍p Lô-má-jī. Tùi siōng ki-pún ê “a, i, u, e, o, o͘” khai-sí, kàu ha̍k-kî beh kiat-sok ê sî-chūn, tha̍k chi̍t-kóa iōng Lô-má-jī kái siá ê sèng-keng kò͘-sū, hui-siông si̍t-iōng koh chhù-bī.
Thàu-kòe ha̍k-si̍p Lô-má-jī, góa m̄-nā ē-tàng chiong ka-tī siūⁿ-beh kóng ê ōe, iōng Lô-má-jī siá--chhut-lâi, mā ū hoat-tō͘ tha̍k chi̍t-kóa Chheng-kok sî-tāi kah Ji̍t-pún sî-tāi iōng Lô-má-jī só͘ siá ê Tâi-gí bûn-hiàn. Lēng-gōa, góa mā tī bāng-lō͘ chhì chhōe chi̍t-kóa Tâi-gí ê chu-goân, sui-jiân ū, m̄-koh chin chió (Bîn-pò, Tâi-gí Sè-kài; Tâi-bûn Thong-sìn BONG-pò; Tâi-gí Sìn Bōng Ài...), tī chit ê kòe-têng-tiong, góa ū khòaⁿ-tio̍h chi̍t-kóa iú-chì iōng Lô-má-jī só͘ siá ê bûn-chiuⁿ, chhin-chhiūⁿ Tân-lûi lāu-su (陳雷老師) só͘ siá ê bûn-chiuⁿ (“Khí-siáu Hoe”; “The Unspeakable”...téng), chia-ê bûn-chiuⁿ hō͘ góa chhim-chhim siū-tio̍h kám-tōng, che kah lán khah-chá tī ha̍k-hāu só͘ tha̍k--ê, iōng Hôa-gí Hàn-jī só͘ siá ê “Tâi-oân bûn-ha̍k”, oân-choân bô kāng-khoán, góa tī chia mā beh te̍k-pia̍t hiòng Tân-lûi lāu-su piáu-ta̍t kèng-ì, pài-thok lāu-su ài kè-sio̍k siá--lo̍h-khì.
It-ti̍t ū thiaⁿ-tio̍h lâng teh kóng “Tâi-gí tit-beh siau-sit--ah”, góa lóng bô siáⁿ-mih kám-kak. It-ti̍t-kàu tī si̍t-chè seng-oa̍h-tiong, góa ka-tī ê gín-á mā bô-hoat-tō͘ iōng Tâi-gí kah lâm-pō͘ ê a-kong, a-má khai-káng, tian-tò ài a-kong, a-má iōng Hôa-gí kah in kóng-ōe, che hō͘ góa chin-chiàⁿ kám-siū tio̍h Tâi-gí beh siau-sit ê gûi-ki.
Ū lâng kóng, Tâi-gí kan-na ē-tàng chò ji̍t-siông ê tùi-ōe, bô-hoat-tō͘ iōng tī kho-ha̍k tì-sek. Tùi chit chióng kóng-hoat, góa oân-choân bô-hoat-tō͘ jīn-tông, tī 100 tang chêng, lán ê a-kong, a-má, tō sī iōng Lô-má-jī lâi jīn-bat se-hong ê bûn-bêng. Chit-má, lán mā ē-tàng khòaⁿ-tio̍h chhiūⁿ Tiuⁿ Ho̍k-chû i-su (張復聚醫師) iōng Lô-má-jī lâi kài-siāu hiān-tāi ê i-ha̍k tì-sek. Mā ū lâng kài-siāu kî-thaⁿ ê chū-jiân kho-ha̍k. Só͘-í, iōng Lô-má-jī lâi siá Tâi-gí-bûn, put-koán sī tī tō 1 hong-bīn, lóng choa̍t-tùi bô būn-tê, sī khòaⁿ lí ū sim ah bô.
Í góa pún-sin ha̍k-si̍p Tâi-gí ê keng-giām, góa tùi bo̍k-chêng ê Tâi-gí kàu-ha̍k, kám-kak chin tam-sim, iû-kî sī khòaⁿ-tio̍h chi̍t-kóa lâng iōng Hôa-gí ê Hàn-jī teh kà Tâi-gí, ngē iōng Hàn-jī lâi tha̍k Tâi-gí, kî-tiong ū chin chōe sī ûi-pōe Hàn-jī goân-pún ê ì-sù; mā ū chi̍t-kóa lâng só͘ siá ê Tâi-gí bûn-chiuⁿ, Hàn-jī chhiau-kòe 90%, Lô-má-jī kan-na chhūn chi̍t-kóa “ê”, “ah”, chit khoán bûn-hoat-siōng ê “chō͘-sû”; ū ê Hàn-jī chin phian, bô hoat-tō͘ iōng Tâi-gí ti̍t-chiap tha̍k--chhut-lâi, pìⁿ-chò lí ài seng khì o̍h 1 chióng “Tâi-gí Hàn-jī” liáu-āu, chiah ū hoat-tō͘ kā bûn-chiuⁿ tha̍k--chhut-lâi; koh ū chi̍t-kóa Hàn-jī pún-sin tō ū kî-sī-sèng, m̄ sī hó ê jī, mā hō͘ chia-ê hō-chò sī “Tâi-gí ha̍k-chiá” ê lâng the̍h-lâi chò Tâi-gí iōng, chia-ê it-chhè, lóng tùi Tâi-gí ê ha̍k-si̍p chō-sêng giâm-tiōng ê niú-khiok. Góa m̄ chai-iáⁿ che sī chèng-chhek-siōng ê būn-tê, ah-sī chip-hêng-siōng ê phian-chha só͘ chō-sêng--ê.
Chiū lán í-siōng só͘ kóng--ê, góa kò-jîn jīn-ûi, tō-sǹg sī chèng-chhek-siōng ê būn-tê khah pháiⁿ kái-koat, chí-iàu ū sim, lán tī si̍t-chè kàu-ha̍k ê chip-hêng-siōng, ē-tàng chek-sî chò chi̍t-kóa tiâu-chéng：
1.Iōng Lô-má-jī chò chú-thé, Hàn-jī chò hú-chō͘:
Teh siá Tâi-bûn ê sî-chūn, iōng Lô-má-jī ûi chú, án-ne khah ū hoat-tō͘ khak-tēng ha̍k-seng ê pheng-im kah siaⁿ-tiāu sī m̄ sī chèng-khak, lán khah ū hoat-tō͘ chìn-chi̍t-pō͘ chiam-tùi ha̍k-seng ê būn-tê lâi kā i chí-tō. It-poaⁿ lâi kóng, ē iōng Hàn-jī lâi siá Tâi-bûn ê ha̍k-seng, ki-pún-siōng, Tâi-gí lóng bô siáⁿ ē-hiáu kóng.
2.Kiám-chió Hàn-jī ê sú-iōng:
Sú-iōng Hàn-jī, jú chió jú hó, ài kéng siōng thong-sio̍k, chi̍t khòaⁿ tō ū hoat-tō͘ iōng Tâi-gí tha̍k--chhut-lâi ê jī, mā ài kéng lán beh iōng ê jī tō hó. Lán ē-tàng tùi ē-kha chit kúi tiám lâi chò.
a.Hêng-sêng kiōng-sek, kéng chhut Tâi-oân ê “tong-iōng Hàn-jī”:Chhin-chhiūⁿ Ji̍t-pún ê “tong-iōng Hàn-jī” (当用漢字, とうようかんじ), tī 1 ê hoān-ûi-lāi, lí ē-tàng chū-iû sú-iōng Hàn-jī ah-sī “khá-nah” (仮名, かな), kî-thaⁿ chiū bô kó͘-lē sú-iōng Hàn-jī.
b.M̄-thang chō sin ê Hàn-jī, mā m̄-thang iōng chin phian ê Hàn-jī, sīm-chì ū kî-sī-sèng ê Hàn-jī:
Lán tùi sió-ha̍k kàu tāi-ha̍k, o̍h ê Hàn-jī í-keng ū kàu chōe--ah, nā koh kéng bē chhut--lâi, chiū choân-pō͘ iōng Lô-má-jī lâi piáu-ta̍t tō hó. Lán ē-tàng kí-lē lâi kóng:
●Phì-jū “拊仔(hú-á)”: ū 1 ê Tâi-gí sian-kak iông-iông tek-ì teh kóng, “in-ūi hú-á ài iōng chhiú lâi chhit, lâi hú, só͘-í góa tō kā i ke 1 ê “thî sô͘ phâng” (『提手旁』), lēng-gōa koh chhú Hàn-jī “付” ê im, chō-chhut ‘拊’ chit ê sin jī.” Chit chióng bô si̍t-chè ê chō jī ,lán tō mài iōng, ti̍t-chiap iōng “hú-á” tō hó.
●Phì-jū “臆(ioh)”: chit jī sǹg sī chin phian ê Hàn-jī, ū lâng khó-lêng bat khòaⁿ--kòe, m̄-koh si̍t-chè ū tī Hôa-bûn iōng--kòe ê lâng èng-kai chin chió. Chhiūⁿ chit chióng jī, lán mā mài iōng, ti̍t-chiap iōng Lô-má-jī siá tō hó.
●Phì-jū “腥臊(chheⁿ-chhau)”: “chheⁿ-chhau” tī lán Tâi-gí lāi-té sī chin hó ê jī-sû, tāi-piáu chin hong-hù, chin hó-chia̍h ê liāu-lí. M̄-koh Hôa-bûn『腥臊』chit 2 jī soah sī chin bái ê jī, i tāi-piáu “lah-sap”, “ù-òe”, “bô chheng-khì” ê ì-sù. , m̄ chai sī tó 1 ê sian-kak kéng chhut chit khoán bô kin-kù ê jī, lâi bú-jio̍k lán Tâi-oân-lâng, m̄ chai ê lâng koh iōng kah chiâⁿ hoaⁿ-hí, káⁿ-ná lán chiok ài chia̍h phun kāng-khoán. Ū chi̍t-kóa gōa-séng pêng-iú teh o̍h Tâi-gí, mā su-té-hā kā góa kóng, “腥臊” chit 2 jī m̄ sī hó jī, liân in gōa-séng-lâng tī Hôa-bûn mā chin hán-tit iōng, lán Tâi-oân-lâng ná ē the̍h-lâi iōng, hāi góa “û iân î tóe” (『無言以對』), m̄ chai beh kóng siáⁿ-mi̍h.
c.“Tâi-gí kiám-tēng khó-chhì” ah-sī ha̍k-hāu ê khó-chhì, Hàn-jī ê hun-sò͘ pí-lē, ài kiám chió kàu 10% í-hā:
Khó-chhì ē tòa-niá kàu-ha̍k kah ha̍k-si̍p, nā ū hoat-tō͘ chiong Hàn-jī ê hun-sò͘ pí-lē kàng-kē, koh hān-chè Hàn-jī ài tùi kò͘-tēng ê tê-khò͘ chhut-tê, phì-jū lán téng-koân só͘ kóng ê “tong-iōng Hàn-jī” hoān-ûi-lāi chhut-tê, che sī kiám-chió sú-iōng Hàn-jī ū-hāu ê hong-hoat, mā sī Tâi-gí lāu-su teh kàu-ha̍k ê sî tō chò ē kàu ê tāi-chì.
d.Cha̍p-chì kah pò-chóa, ài tēng sin ê tâu-kó pān-hoat, hān-chè Hàn-jī ê pí-lē:
Phì-jū “Bîn-pò” ah-sī “Tâi-bûn Thong-sìn BONG-pò” to ē-sái hān-chè tâu-kó ê bûn-chiuⁿ, Hàn-jī bē-tàng chhiau-kòe 20%, lâi thê-seng Lô-má-jī ê sú-iōng-lu̍t. Che mā sī cha̍p-chì kah pò-chóa chit-má tō chò ē kàu--ê.
3.Khak-li̍p Tâi-gí chiū sī chú-thé gí-giân, m̄ bián kiaⁿ ti̍t-chiap iōng gōa-lâi-gí:
Lán ài ū sìn-sim, khak-li̍p Tâi-gí sī chú-thé gí-giân, bô su-iàu i-hù tī Hôa-bûn ē-kha. Tâi-gí ū 7 ê tiāu, koh iōng Lô-má-jī lâi siá, ki-pún-siōng, tāi-pō͘-hūn ê gōa-lâi-gí lóng ū hoat-tō͘ iōng pheng-im lâi chhú-lí. Pak-kiaⁿ-ōe kan-na ū 5 ê im, koh m̄ sī iōng pheng-im, tī-leh chhú-lí gōa-lâi-gí hoan-e̍k, Tâi-gí sū-si̍t-siōng ū chin tōa ê iu-sè.
Tû-liáu chi̍t-kóa í-keng chiok thong-sio̍k, ta̍k ê lâng lóng chiok koàn-sì ê gōa-lâi-gí hoan-e̍k í-gōa, lán m̄-thang koh tùi Hôa-bûn hoan--kòe-lâi. Ài chai-iáⁿ, tùi Tâi-gí lâi kóng, Hôa-bûn mā sī 1 chióng gōa-lâi-gí, nā koh tùi Hôa-bûn hoan--kòe-lâi, ē jú hoan jú cháu-cheng. Só͘-í nā m̄ sī ta̍k ê lâng lóng koàn-sì iōng--ê, chīn-liōng tùi gōa-bûn ti̍t-chiap hoan--kòe-lâi, āu-piah chiah-koh chù-bêng goân-bûn kah ì-sù tō hó.
●Phí-jū “Eng-kok” (英國), “Bí-kok” (美國), “Ia-so͘” (耶穌): lán í-keng chin koàn-sì teh iōng, tō bô su-iàu khì kái. Chiàu iōng tō hó.
●Phí-jū Eng-kok ê “Glasgow” (『格拉斯哥』): lán nā chiàu Hôa-bûn hoan-chò “Kek-la-su-ko”, put-jû ti̍t-chiap tùi Eng-gí hoan-chò “Ko-lá-sú-kò͘” khah sūn koh khah chiap-kīn goân-bûn.
Lēng-gōa chhin-chhiūⁿ “土耳其”: ū lâng hoan-chò “Thó͘-ní-kî”, lī goân-bûn ê im siūⁿ hn̄g, góa kò-jîn kám-kak ti̍t-chiap hoan-chò “Tho-ó-khì” (Turkey,『土耳其』) khah hó.
●Phí-jū Hôa-bûn ê 『泡沫奶茶』: góa bat thiaⁿ-kòe ū lâng hoan-chò “iōng chhe̍k ê gû-leng-tê”. Góa kám-kak chit ê bêng-sû tùi Tâi-oân ê Hôa-bûn khai-sí, ta̍k ê lâng mā lóng iōng kah chiâⁿ koàn-sì, lán ē-sái tùi Hôa-bûn ti̍t-chiap hoan-chò “pháu-mó͘-nâi-chhâ” (『泡沫奶茶』) tō hó, in-ūi che mā sǹg sī gōa-lâi-gí ê 1 chióng.
●“Oven” (『烤箱』), lán tō ti̍t-chiap hoan-chò “khâu-siang” tō hó, in-ūi lán lóng koàn-sì--ah.
●“Toaster” (『烤土司機』): Tâi-gí pún-lâi tō bô, Hôa-bûn mā bô liû-thong, chhiūⁿ chit chióng sin ê mi̍h-kiāⁿ, góa kiàn-gī ti̍t-chiap hoan-chò “thó͘-su-thò”, koh chù-bêng goân-bûn tō hó.
4.Bī-lâi khòaⁿ lán ê su-iàu, sek-tō͘ cheng-ka Lô-má-jī-bó:
Phì-jū chhiūⁿ “V”, “F” ê hoat-im, lâi cheng-ka lán sú-iōng gōa-lâi-gí ê lêng-oa̍h-tō͘. Chhiūⁿ Ji̍t-pún í-keng chiām-chiām hoat-tián chhut ヴ chit jī, lâi tāi-piáu Eng-gí “V” ê hoat-im. Í-chêng Ji̍t-pún-lâng teh kóng “Vivian” sī “ビビアン”, chit-má tāi-pō͘-hūn í-keng sú-iōng sin ê jī “ヴィヴィアン”, piáu-sī in tùi gōa-lâi-gí hoat-im mā jú lâi jú chìn-pō͘, che bī-lâi ē-tàng chò lán ê chham-khó.
Í-siōng sī góa kò-jîn ê khòaⁿ-hoat, thê-kiong hō͘ tāi-ke chò chham-khó. Lán ē-tàng hôe-sióng tī 150 tang chêng, Eng-kok Tiúⁿ-ló kàu-hōe phài-lâi Tâi-oân tē-1 ê thoân-kàu-su “Má Ngá-kok” i-su, i khòaⁿ-tio̍h pêⁿ-po͘-cho̍k só͘ lâu--lo̍h-lâi ê “hoan-á-khè” (番仔契), lāi-iông sī iōng Hô-lân-lâng kà--in ê Lô-má-jī siá--ê, i siū-tio̍h “hoan-á-khè” ê khé-hoat, i kám-siā Siōng-tè, in-ūi i chai-iáⁿ che sī thoân hok-im siōng hó ê kang-kū. Lô-má-jī hó o̍h, hó tha̍k, koh hó siá, sûi-sî ē-tàng chiong beh kóng ê ōe siá--chhut-lâi, só͘-í i khai-sí thui-hêng iōng Lô-má-jī pheng-im ê Tâi-oân Pe̍h-ōe-jī, hō͘ sìn-tô͘ ē-tàng iōng Pe̍h-ōe-jī lâi tha̍k Sèng-keng, chiap-siū gōa-kok sin ê tì-sek.
Lán ài chai-iáⁿ, hit-tong-sî choa̍t tōa-to-sò͘ ê Tâi-oân-lâng lóng m̄ bat jī (ài khoân-kéng hó ê lâng chiah ū hoat-tō͘ chhiáⁿ lāu-su lâi o̍h Hàn-bûn), Pe̍h-ōe-jī ê thui-hêng, thè Tâi-oân-lâng phah-khui 1 tiâu tì-hūi ê tō-lō͘, hō͘ lán ê a-kong, a-má ē-tàng tha̍k Sèng-keng, ē-tàng siá phoe hō͘ chhin-chiâⁿ pêng-iú, ē-tàng khòaⁿ pò-chóa lâi liáu-kái sî-sè..., thàu-kòe Pe̍h-ōe-jī lâi ha̍k-si̍p, í-keng phah-phòa “bat Hàn-jī chiah ū hoat-tō͘ ha̍k-si̍p” ê kio̍k-bīn, che sī chó͘-sian lâu hō͘--lán ê chu-sán, lán it-tēng ài hó-hó-á tin-sioh, hō͘ Tâi-gí ū koh-khah hó ê hoat-tián.
