Ūi-siáⁿ-mi̍h Beh Iōng Tâi-gú Thó-lūn Tâi-oân Bûn-hòa?
作者：陳雷
（本文是漢羅合用kap全羅馬字一段一段對照）
近來，台語消失ê危機kap救台語ê意識漸漸濟人關心。為啥mi̍h beh救台語？理由真濟，可能個人也無仝，總--是上主要應該是beh救台灣文化。救台語m̄是為著beh保存台語，kā伊排tī中央研究院，hō͘院士去做語言學學術研究。
Kīn-lâi, Tâi-gú siau-sit ê gûi-ki kap kiù Tâi-gú ê ì-sek chiām-chiām chē lâng koan-sim. Ūi-siáⁿ-mi̍h beh kiù Tâi-gú? Lí-iû chin chē, khó-lêng kò-jîn iā bô-kāng, chóng--sī siōng chú-iàu èng-kai sī beh kiù Tâi-oân bûn-hòa. Kiù Tâi-gú m̄ sī ūi-tio̍h beh pó-chûn Tâi-gú, kā i pâi tī Tiong-iong Gián-kiù-īⁿ, hō͘ īⁿ-sū khì chò gú-giân-ha̍k ha̍k-su̍t gián-kiù.
Koh來，lán beh問，為啥mi̍h beh救台灣文化？為啥mi̍h計較啥款ê文化？先反倒問，為啥mi̍h m̄計較？用一个極端ê假設來討論。假使有一工，中國「統一」加拿大ê北極，禁止在地ê Inuit人講in ê話，強迫in講華語，學孔子ê儒家思想……。想看māi，che代誌有啥無妥當ê所在？其實chit款代誌已經發生。East Turkistan（新彊）人被迫放棄in ê宗教語言，去學共產思想、習思想……。Chit項代誌有啥mih無妥當？所以lán tio̍h-ài計較文化。文化雖然bē-tàng決定你做佗一國ê人，但是ē決定你做啥mih款ê人，影響你思考ê方式kap內容。文化ê自決權kap國家ê自決權仝款，lóng應該是普世ê人權。
Koh lâi, lán beh mn̄g, ūi-siáⁿ-mi̍h beh kiù Tâi-oân bûn-hòa? Ūi-siáⁿ-mi̍h kè-kàu siáⁿ-khoán ê bûn-hòa? Seng hoán-tò mn̄g, ūi-siáⁿ-mi̍h m̄ kè-kàu? Iōng 1 ê ke̍k-toan ê ká-siat lâi thó-lūn. Ká-sú ū 1 kang, Tiong-kok “thóng-it” Ka-ná-tāi ê pak-ke̍k, kìm-chí chāi-tē ê Inuit-lâng kóng in ê ōe, kiông-pek in kóng Hôa-gú, o̍h Khóng-chú ê Jû-ka su-sióng.... Siūⁿ khòaⁿ-māi, che tāi-chì ū siáⁿ bô thò-tòng ê só͘-chāi? Kî-si̍t chit khoán tāi-chì í-keng hoat-seng. East Turkistan (Sin-kiong) lâng pī-pek hòng-khì in ê chong-kàu gú-giân, khì o̍h Kiōng-sán su-sióng, Si̍p su-sióng.... Chit hāng tāi-chì ū siáⁿ-mih bô thò-tòng? Só͘-í lán tio̍h-ài kè-kàu bûn-hòa. Bûn-hòa sui-jiân bē-tàng koat-tēng lí chò tó 1 kok ê lâng, tān-sī ē koat-tēng lí chò siáⁿ-mih khoán ê lâng, éng-hióng lí su-khó ê hong-sek kap lōe-iông. Bûn-hòa ê chū-koat-koân kap kok-ka ê chū-koat-koân kāng-khoán, lóng èng-kai sī phó͘-sè ê jîn-koân.
文化是啥mi̍h？用上白ê話講，文化就是生活ê種種內容，用集體ê概念講--來，就是「文化」chit个詞。所以文化kap語言分bē開，m̄-tāⁿ án-ne，in互相sio-kēng：語言愈活，文化愈勇；文化愈勇，語言愈豐富。你看，北極Inuit人，冰雪是in真重要ê文化，所以關於「雪」有十外種ê講法。
Bûn-hòa sī siáⁿ-mi̍h? Iōng siōng pe̍h ê ōe kóng, bûn-hòa tō sī seng-oa̍h ê chióng-chióng lōe-iông, iōng chi̍p-thé ê kài-liām kóng--lâi, tō sī “bûn-hòa” chit ê sû. Só͘-í bûn-hòa kap gú-giân hun bē khui, m̄-tāⁿ án-ne, in hō͘-siōng sio-kēng: gú-giân jú oa̍h, bûn-hòa jú ióng; bûn-hòa jú ióng, gú-giân jú hong-hù. Lí khòaⁿ, pak-ke̍k Inuit-lâng, peng-seh sī in chin tiōng-iàu ê bûn-hòa, só͘-í koan-û “seh” ū 10 gōa chióng ê kóng-hoat.
人講語言是民族ê靈魂，mā有人講語言是文化ê靈魂，lán mā ē-sái講語言是文化ê通路。台灣話有到ê社會，台灣文化chiah ē活。Kám ē記得70年代，新聞局禁止台灣布袋戲，種種手路禁bē tiâu，落尾禁用台語，強迫用華語演布袋戲，chiah禁掉。證明台語是台灣布袋戲ê通路。
Lâng kóng gú-giân sī bîn-cho̍k ê lêng-hûn, mā ū lâng kóng gú-giân sī bûn-hòa ê lêng-hûn, lán mā ē-sái kóng gú-giân sī bûn-hòa ê thong-lō͘. Tâi-oân-ōe ū kàu ê siā-hōe, Tâi-oân bûn-hòa chiah ē oa̍h. Kám ē kì-tit 70 nî-tāi, Sin-bûn-kio̍k kìm-chí Tâi-oân pò͘-tē-hì, chióng-chióng chhiú-lō͘ kìm bē tiâu, lo̍h-bóe kìm iōng Tâi-gú, kiông-pek iōng Hôa-gú ián pò͘-tē-hì, chiah kìm-tiāu. Chèng-bêng Tâi-gú sī Tâi-oân pò͘-tē-hì ê thong-lō͘.
但是語言若beh滋養文化一定tio̍h-ài進入社會、生活ê場所。Lán辦台語演講比賽，得獎者台仔頂講台語，台仔跤人訪問隨用華語，che m̄是通路。Che是廣告台語，展覽niā-niā。真正ê文化是菜市仔賣菜--ê kā你叫「Gâu早，買菜來。」
Tān-sī gú-giân nā beh chu-ióng bûn-hòa it-tēng tio̍h-ài chìn-ji̍p siā-hōe, seng-oa̍h ê tiûⁿ-só͘. Lán pān Tâi-gú ián-káng pí-sài, tit-chióng-chiá tâi-á-téng kóng Tâi-gú, tâi-á-kha lâng hóng-mn̄g sûi iōng Hôa-gú, che m̄ sī thong-lō͘. Che sī kóng-kò Tâi-gú, tián-lám niā-niā. Chin-chiàⁿ ê bûn-hòa sī chhài-chhī-á bē-chhài--ê kā lí kiò “Gâu-chá, bé chhài lâi.”
仝款，lán若用華語討論台灣文化，che m̄是台灣文化ê通路，也m̄是台灣文化ê內容。He是華語文化，討論台灣文化ê華語文化活動。
Kāng-khoán, lán nā iōng Hôa-gú thó-lūn Tâi-oân bûn-hòa, che m̄ sī Tâi-oân bûn-hòa ê thong-lō͘, iā m̄ sī Tâi-oân bûn-hòa ê lōe-iông. He sī Hôa-gú bûn-hòa, thó-lūn Tâi-oân bûn-hòa ê Hôa-gú bûn-hòa oa̍h-tāng.
請用台語來討論台灣人ê文化、生活ê種種，生理人、做工人、藝術、宗教、科學、政治……ê 社會，用台語拍開台灣文化ê通路，hō͘ lán選擇ê文化活--起-來。
Chhiáⁿ iōng Tâi-gú lâi thó-lūn Tâi-oân-lâng ê bûn-hòa, seng-oa̍h ê chióng-chióng, seng-lí-lâng, chò-kang-lâng, gē-su̍t, chong-kàu, kho-ha̍k, chèng-tī........ê siā-hōe, iōng Tâi-gú phah-khui Tâi-oân bûn-hòa ê thong-lō͘, hō͘ lán soán-te̍k ê bûn-hòa oa̍h--khí-lâi.
