東南亞歷史文化紹介
本專欄「台羅會交流道」ê稿由台灣羅馬字協會提供kap校對，編輯部無koh做文字編輯。
Tang-lâm-a kok-ka ê le̍k-sú tùi góa lâi kóng chiâⁿ chheⁿ-hūn, in-ūi éng-páiⁿ kok-ko-tiong chit pō͘-hūn siàu-kài khah chió. Chit-mn̂g Tang-lâm-a le̍k-sú bûn-hòa thong-lūn tú-hó chhōa góa chìn-ji̍p Oa̍t-lâm, Hui-lu̍t-pin, Má-lâi-se-a í-ki̍p Thài-kok ê sè-kài.
Oa̍t-lâm tī lánTâi-oân ê se-lâm-hong, in kah Tiong-kok sio-liâm, tī le̍k-sú siōng hoat-seng kòe chin-chē tāi-chì. Chhiūⁿ ū 1 tiâu koa kiò ‘Lêng ê thoân-jîn’, èng-kai sī chí Iâm-tè hām N̂g-tè ê āu-tāi, só͘-í chū chá lêng sī tāi-piáu Tiong-kok hông-ka. M̄-koh Oa̍t-lâm-lâng mā ū kun-kù, in jīn-ûi hit tang-chūn Iâm-tè chham N̂g-tè sī tùi-te̍k, Iâm-tè sī lâm-hong ê tāi-piáu iā tō sī Oa̍t-lâm ê só͘-chāi, jî-chhiáⁿ Iâm-tè pún-miâ sī Sîn-lông, kah Oa̍t-lâm-ōe chin óa, só͘-í kóng Oa̍t-lâm-lâng sī lêng ê thoân-jîn chiah tio̍h. Oa̍t-lâm sī siōng-chá sú-iōng Hàn-jī--ê, m̄-koh tī kīn-tāi, Oa̍t-lâm mā kā sú-iōng 2000 tang ê Hàn-jī hùi-tiāu, kái iōng Lô-má-jī su-siá. Oa̍t-lâm sui-bóng ū ê cheh-ji̍t hām Tiong-kok kāng-khoán, chhin-chhiūⁿ kòe-nî, toan-ngó͘-cheh í-ki̍p tiong-chhiu-cheh, m̄-koh in kòe cheh ê bûn-hòa kah Tiong-kok bô-kâng.
Phì-jū kóng:
1. Kòe-nî ē iōng chu̍t-bí, ti-bah chit-khoán lông-sán-phín lâi pa̍k-chàng, sī in-ūi beh siàu-liām Hiông-ông, ū kám-siā pē-bú ióng-io̍k un-chêng ê ì-sù.
2. Gō͘-goe̍h-cheh in chù-tiōng khoân-kéng ê piàⁿ-sàu, lēng-gōa sin-khu mā ài sé chheng-khì, in-ūi thiⁿ-khì joa̍h, pī-bián báng-thâng seⁿ-thòaⁿ.
3.Tiong-chhiu-cheh in ē gia̍h kó͘-á-teng, tian-tó khah chió chia̍h goe̍h-piáⁿ.
Hui-lu̍t-pin tī lán Tâi-oân ê lâm-pêng, kî-tong siāng pak-pêng ê Pa-tan tó (Batan) kah Tâi-oân ê âng-thâu-sū chha bô kài hn̄g. Kin-kì gián-kiù, nn̄g-pêng ê goân-chū-bîn gí-giân chiâⁿ chiap-kīn, khó-lêng ū kāng-khoán ê khí-goân. Se-pan-gâ-lâng Me-chiat-lûn (Ferdinand Magellan) chhōa i ê thoân-tūi lâi kàu chi̍t-ê só͘-chāi, m̄-koh soah hō͘ tng-tē ê ki-bîn thâi--sí, kan-na thoân-tūi ū se̍h chi̍t-lìn tńg--khì. Āu--lâi hō͘ Se-pan-gâ chiàm-niá kòe chi̍t-chām-á, ū chi̍t ê kiò JoséRizal ê lâng hoat-tōng bîn-cho̍k ūn-tōng, sui-bóng hō͘ lâng chhú--sí, put-jī-kò chiâⁿ-chò Hui-lu̍t-pin to̍k-li̍p sêng-kong ê jîn-bu̍t, ē-tàng kóng sī Hui-lu̍t-pin ê kok-hū. Ū tùi Tiong-kok lâm-pêng lâi ê Hôa-jîn, in kóng ê ōe, lán kiò-chò ‘Lán-lâng-ōe’, tō sī lán só kóng ê ōe, í-keng hām goân-pún Tiong-kok lâm-pêng ê ōe ū chi̍t-kóa cheng-chha, sńg sī chi̍t-chióng piàn-thé.
Má-lâ-se-a koh tī Hui-lu̍t-pin ê lâm-pêng, in ê kok-kî ū ji̍t-thâu hām goe̍h-niû, iû-kî sī goe̍h-niû chin tiōng-iàu, he sī Hôe-kàu sîn-sèng ê kì-hō͘, tāi-piáu kng-bêng kah sûn-kiat ê ì-sù. Kó͘-chá ê lâng kā chit ê só͘-chāi hō chò n̂g-kim poàn-tó. Kî-si̍t in siāng-chá sī sìn Pu̍t-kàu, āu--lâi So͘-tan ông-tiâu kiàn-li̍p, in ê ông-chú sìn Hôe-kàu, só͘-í thoân ùi kok-ka, ka-sok kok-ka sêng-ûi Hôe-kàu, sīm-chì kā kui-tēng tī hiàn-hoat lāi-té. Bóe-chhiú in ū hō͘ Eng-kok si̍t-bîn, hit-chūn ū lâi chi̍t-ūi thoân-kàu-sū kiò Morrison, i tī Môa-la̍k-kah chhòng-pān Eng-hôa su-īⁿ. Tû-liáu ē-sái hō͘-siong ha̍k-si̍p Eng-gí chham Hôa-gí, lēng-gōa ê bo̍k-phiau sī thoân-kàu, kā Ki-tok thoân lâi chit-ê kok-ka.
Thài-kok siōng-chá hām Tiong-kok chiap-chhok ê sî-kî èng-kai sī Tiong-kok ê Chîn-tiâu, che sī Thài-gí Tiong-kok kah Hok-kiàn-gí ê ‘chîn’ hoat-im chiap-kīn. Thài-cho̍k lâm chhian chìn-chêng, Tang-lâm-a ê pà-khoân sī Ko-biân tè-kok, in ê sìn-gióng chham Ìn-tō͘ sio-siâng. Ìn-tō͘-kàu chú-iàu ū 4 ê thian-sîn, hun-pia̍t tāi-piáu chhòng-chō, húi-bia̍t, siú-hō͘ kah chì-ko-bû-siōng. Góa kám-kak 4 ê thian-sîn lóng ū tiōng-iàu ê ì-gī, bē-sái khiàm chi̍t-ê. Tī Thài-kó͘ ê le̍k-sú, keng-le̍k chiok chē hông-tè, kî-tiong納瑞萱ê kò͘-sū hō͘ góa ìn-siōng siāng chhim. I phah iâⁿ bē chió ê chiàn-cheng, iû-kî ū chi̍t-páiⁿ, bīn-tùi tùi-hong ê chhian-kun-bān-má, iáu-sī khò ka-tī ê tì-hūi, ōaⁿ tio̍h ē-tàng kah tùi-hong chú-chiòng thiau-chiàn ê ki-hōe, kiat-kó koh kā tùi-hong ê chú-chiòng phah pāi, si̍t-chāi sī chi̍t-miâ bûn-bú siang-choân ê jîn-bu̍t, tek-khak sī ha̍k-si̍p ê tùi-siōng. Nā kóng tio̍h Thài-kok ê cheh-ji̍t, ū chi̍t-kóa chham lán bô-kâng, chhin-chhiūⁿ phoah-chúi-cheh, sī tong-tē-lâng ūi-tio̍h beh khèng-chiok sin-nî kah kî-kiû sūn-lī, phoah-chúi ū sé-chheng sin-khu hām cheng-sîn ê ì-gī, thong-siông tī múi chi̍t nî ê 4 goe̍h 13~15 chit kúi kang.
Ūi-siáⁿ-mi̍h beh liáu-kái gōa-kok ê le̍k-sú kah bûn-hòa? Kó͘-lē ta̍k-ê chhut-kok khì kiâⁿ-kiâⁿ leh, ū chiok chē tī Tâi-oân khòaⁿ bē-tio̍h ê mi̍h-kiāⁿ, a̍h-sī lán sióng-siōng bē-tio̍h ê tāi-chì, cheng-ka lán ê gán-kài. Lán nā chham-khó gōa-kok-lâng ê chò-hoat, sūn-sòa lâi su-khó lán Tâi-oân sī-m̄-sī mā ū hoat-tō͘ án-ne chò, khó-pí kóng kái-piàn hiān-chhú-sî ê gí-giân chèng-chhek, a̍h-sī kóng hoat-iông ka-tī ê bûn-hòa. Siōng tiong-iàu ê sī ài khéng-tēng ka-tī pún-tó͘ ê mi̍h-kiāⁿ, m̄-koán sī gí-giân a̍h-sī bûn-hòa, chò-hóe lâi tá-chō sio̍k Tâi-oân-lâng ê êng-kng.
